सोनेरी शाबासकी

       सामाजिक उपक्रमांमध्ये म्हणा किंवा समुपदेशन सत्रांमध्ये म्हणा. पालकांच्या तक्रारी मला अगदी सारख्याच दिसून आल्या की , आमचा हा / ही यांना सारखा मोबाईल लागतो, कुणाशी लवकर बोलत नाही. फार कमी मित्र / मैत्रिणी आहेत. हुशार तर खूप आहे. आम्हाला सारखी काळजी असते की अभ्यासात दुर्लक्ष होत आहे , याची ही मोबाईलची सवय कशी घालवू , बर मोबाईल नाही दिला तर जेवणार नाही, चीड-चीड करेल. पाहुण्यांन समोर नीट वागणार नाही.''आम्ही किती लक्ष देणार ?!? आम्ही दिवसभर कामात असतो." असेही दिसून आले की वय वर्षे 9 ते 22 या वयोगटाबद्दल सांगताना, काळजी व्यक्त करताना पालकांचा विशेष पुढाकार दिसून आला. पालकांना आपल्या पाल्याविषयी त्यांचा भविष्याविषयी वाटणारी काळजी अगदी योग्य आहे. सगळ्या पालकांची ही एकच तक्रार प्रामुख्याने जाणवली की ," याच / हीच हे वर्तन सगळा त्या मोबाईल चा परिणाम आहे." या  एकाच वाक्यचं वारंवार मी निरीक्षण केलं.

    समुपदेशन सत्र जसे पालकांचे झाले तसेच मुलांचेही झाले. सत्रांदरम्यान मुलांसोबत चर्चा करताना हे जाणवले की , पालकांकडून भावनिक गरजांची पूर्तता वेळो-वेळी होत नाही. फक्त वस्तूंसंबंधी गरजा पुरवल्या जातात. वयात येण्याच्या काळात भावनिक प्रगल्भता किती महत्वाची भूमिका बजावते व तिचे मूळ कौटुंबिक वातावरणात कसे रुजते ???  आणि वैचारिक गोष्टींवर त्यांचा परिणाम या माहिती बद्दल अनेक पालक अनभिद्न्य दिसून येतात. अशा वेळी पालकांनी सकारात्मक दृष्टीकोन ठेऊन मुलांना समजून घेण्यास प्राध्यान देणे हे प्रथम गरजेचे ठरते आहे. सत्रानंमधून घडून आलेले निरीक्षण या मुद्द्यावर येऊन थांबले की, 'मोबाईलचा अतिवापर हा पालकत्वाच्या पद्धतीमुले दिसून येणारा परिणाम आहे.'  त्यातील काही निरीक्षणे पुढील प्रमाणे :

1. पालकांमध्ये भावनिक उबेचा अभाव.
2. मुलांमध्ये दुर्लक्षित होत गेल्याची भावना बळावणे.
3. केलेल्या चुकांमुळे अथवा अपयशा मुळे मुलांना बऱ्याचदा टीकेला सामोरे जावे लागणे.
4. जवळच्या व्यक्तीं मार्फत होणाऱ्या टीका, हेटाळणी होणे.
5. पालकांच्याच कृत्याचे अनुकरण करणे ( मुलं शाब्दिक रित्या लवकर शिकत नाहीत तर  मोठ्यांच्या अनुकरणातून शिकतात.- इथे पालकांना स्वयंशिस्त राखावी लागणार.)

          पालकांमार्फत सतत शाब्दिक मार, बोलणे, रागावणे तुलना करणे. यातून मुलांमध्ये स्वाभाविकच बंड पुकारण्याची भावना निर्माण झाली नाही तरच नवल. आणि त्याला पर्याय म्हणून मोबाईल मार्फत मनोरंजनाच्या दुनियेत प्रवेश करणे ही निवड जास्त सोपी होते.

               आता प्रश्न पडला असेल की या मोबाईलचा आणि भावनांचा काय संबंध ???

        हे समजण्यासाठी पालकांनी थोडी निरीक्षण करण्याची तसदी घ्यावी. पाल्य मोबाईलमध्ये गेम खेळताना जेव्हा एखादा अवघड टप्पा पूर्ण करतो त्या वेळेस त्यांच्या चेहेऱ्याचे हावभाव निरीक्षण करा ते हाव-भाव तुम्हाला अगदी सहज पुढील निरीक्षण दाखवून देतील, जे शाब्दिक नसले तरी वर्तनात मात्र नक्की असेल. (1-हुरेरेरे, जिंकलो ... 2- हूश अवघड स्टेज क्लिअर झाली ... 3- अहा !!! मी हे करू शकतो ... जिंकलो की नाही  !!!? 4- मला आता पुढची स्टेज न हरता जिंकायला हवी, म्हणजे माझी रँकिंग वाढेल .मला स्टार मार्क मिळेल ,मला गोल्ड मार्क मिळवायचा आहे ...)

         या सगळ्या वाक्यानंमध्ये आता एकूणच दिसून येईल की, मुलं शब्दात न मांडू शकलेले संकेत/ भावना कशा प्रकारे प्रगट करतात. तसेच पालकांच्या वागणुकीचे प्रतिसाद मूल या खेळातून कसे व्यक्त करते तेही समजण्यास सोपे जाईल.

 

           क्रमश: मी हे वाक्य सांगतो आणि त्या मागचं गुपित सुद्धा , मग  पालकांना हे समजून घेण्यास सोपं होईल की माझ्या पाल्याला मोबाईल का एवढा आवडतो की प्रसंगी आमच्या सोबत पण भांडतात.

पालकांची वाक्ये	मुलांच्या भावनिक सुप्त प्रतिक्रिया	प्रतिक्रियांचा सुप्त अर्थ
* तुला ना एक गोष्ट नीट जमत नाही . मला वाटतच नाही तू काही करू शकशील...	1) हुरेरेरे , जिंकलो !!!	- मी काही मिळवू शकतो जिंकू शकतो एवढा मी प्रगल्भ आहे, सक्षम आहे. (सिद्ध केल्याची भावना)
* तुझ अजीबातच लक्ष नसत कशात , मी तुझा वयात होतो तेव्हा किती काम करुन सुद्धा अभ्यासात उत्तम होतो... माणसाने मन लावून काम कराव...	2) हूशsss , अवघड स्टेज क्लिअर झाली!!!	- या सगळ्यांना वाटतं मी अवघड काम करू शकत नाही , मी एकाग्र होऊ शकत नाही. शेवटी केलंच मी, यांना तरी जमेल का असं मस्त खेळायला ???(पालकांवरचा क्रोध + तुलना)
* शेजारच्या काका-काकूंचा मुलगा बघ किती वेग-वेगळ्या क्षेत्रात निपुण आहे , किती छान मार्क मिळाले त्याला , नाही तर तू , तुला काय जमत  ???	3) अहा !!! मी हे करू शकतो ... जिंकलो की नाही  !!!?	- बघा बघा माझ्या कोणत्याच मित्राला एवढ अव्वल खेळता येत नाही ... सारखे मला ऐकवता यांचा मुलगा बघ हे किती छान करतो , ते किती छान करतो , त्यांना जमेल माझ्या सारखं खेळायला ???(ईर्षा+तुलना)
* मला नाही वाटत याच्या कडून काही अपेक्षा ठेवावी, हा काही करेल असं मला दिसत नाही ...	4) मला आता पुढची स्टेज न हरता जिंकायला हवी, म्हणजे माझी रँकिंग वाढेल .मला स्टार मार्क मिळेल , मला गोल्ड मार्क मिळवायचा आहे ...	- मी पुढची स्टेज जिंकली म्हणजे मला मान मिळेल, मी सुद्धा कोणी तरी आहे याची जाणीव होईल इतरांना , मी किती उत्तम आहे हे मी सिद्ध करुन दाखवेल... मला शाबासकी मिळेल . "माझं कौतुक होईल..." (भावनिक उबेची ,कौतुकाची गरज असल्याचे प्रगट करणे , व फोल माध्यमातून ती साध्य करणे.)

 

         ‘’पालकवर्ग म्हणेल अहो पण हे फोल माध्यम आहे. एवढं पण समजत नाही का या मुलांना?’’             

     तुमची ही प्रतिक्रिया मी अगदी मनस्वी मान्य करतो आणि ते खरं सुद्धा आहे. पण, शाबासकी , जिंकल्यावर कौतुक, रंगीत स्क्रीन , हरल्यावर 'better luck next time' म्हणजे तू खेळत रहा यश तुझ्या वाटेवरच आहे तू प्रयत्न करत रहा असे प्रोत्साहन देणारी गोड-गोड भाषा पालकांच्या तुलनेत मोबाईल जवळ जास्त प्रमाणात आहे. मग आता मला सांगा मुलं कोणाला जास्त आपलंस मानतील ???

 * आपल्या ओळखीतील किती पालक मुलांनी यश संपादन केल्यावर जवळ घेऊन पाठ थोपटतात, कौतुक करतात ? (योग्य कृतीच कौतुक करा, फोल स्तुती नाही.)

* किती पालक मुलांशी त्यांच्या वयाचे होऊ त्यांचा समस्या दिवसातील फक्त 10 मिनिटं तरी ऐकतात ? (फक्त पालकांनाच कामात अडचणी येतात हा विचार बाजूला सारून, नुसते सल्ले देण टाळून?)      

* मुलं प्रामाणिकपणे घेत असलेल्या कष्टाना महत्व आहे असे किती पालकांना मनापासून वाटते ? आणि ते मुलांच्या जवळ व्यक्त देखील करतात ???

 * किती पालक मुलांचा वैचारिक कल्पना ऐकून त्यांना सुद्धा कुटुंब सदस्य असल्याची भावना देतात ?  "मला एक गोष्ट अडली आहे, मला मदत कर बर, तुझी काय आयडिया आहे ही समस्या सोडवायला, सांग बघू ?"

 *अपयश हाती आल्या नंतर आपल्या ओळखीतील किती पालक मुलांना जवळ घेऊन हे सांगतात की, ''नापास झालास अथवा अपयश आलं म्हणजे सगळंच संपून गेलं असं नाही, तू पुन्हा लढ आम्ही आहोत तुझा सोबत, तुझ्या जवळ, एक अपयश आलं म्हणजे तू माझा मुलगा / मुलगी नाहीस असं अजिबात सिद्ध होत नाही, अथवा तू कुचकामी आहे तुला काहीच जमणार नाही असही होणार नाही." किती हो मिनिटं लागतील या वाक्याना ?

       पालकांनी अंतर्मुख होऊन विचार करावा एवढाच माझा एक प्रामाणिक प्रयत्न आहे. पालक संपूर्ण दोषी आहेत असं काही बिंबवण्याचा माझा अजिबात हेतू नाही. पण पालक म्हणून आपले शब्द आणि भावना कुठे तरी लपलेले आहेत , त्या भावना आणि शब्द शोधून मुलांसोबत वाटून घेतले तर नक्कीच बालक-पालक वर्गात भावनिक, वैचारिक आणि मानसिक बंध अधिक घट्ट होतील (त्यांना वस्तूंपेक्षा तुमची जास्त गरज आहे.) मोबाईलच्या आपुलकीला पराभूत करायचं असेल तर मानवी आपुलकीचा डोस वाढवावा लागणार आहे. शेवटी यंत्राच्या शाबासकी पेक्षा आपल्या जवळच्या माणसांची सोनेरी शाबासकी आयुष्य भर मनात साठवली जाते, आणि तिचं खऱ्या जगात पुन्हा आव्हानांना समोर जाण्यास बळ देते ..."

लेख संपवण्याच्या अखेरीस पालक वर्गाला जे स्वयंशिस्तीचे दिव्य साधावे लागणार त्या साठी काही टीप :

1) मुलांसमोर मोबाईलचा कमीत कमी वापर करा/ वापर टाळा.	2) टी.व्ही. वर शक्य होतील तेवढे माहिती देणारे चॅनेल लावा आणि जसा वेळ मिळेल तशा स्वरूपात मुलांसोबत प्रश्न विचारून चर्चा करा ( नॅशनल जिओग्राफी ,डिस्कवरी , डिस्कवरी सायन्स. इ. )
3) शारीरिक हालचाल होईल अशा स्वरूपाच्या खेळांची निवड करून मुलांना वेळ द्या.	4) बुद्दीबळ व तत्सम खेळांसाठी मुलांना प्रवृत्त करा, खेळा.
5) पालकांना व्यसन असल्यास ते मुलांन समोर करणे टाळा, आणि शक्य झाले तर त्यातून सुटका क रुन घ्या.	6) जेवताना टी.व्ही. बंद करणे.
7) स्वतः पालकांनी संग्राह्य पुस्तकांचे वाचन करणे, मुलांना वाचून दाखवणे, त्यांनाही अभ्यासा व्यतिरिक्त अवांतर वाचनास प्रवृत्त करणे.
8) आणि वरील सर्व गोष्टींना शिस्ती मध्ये सामावून घेणे अवघड वाटले. तरीही रोजचा संघर्ष आणि रोजचा त्या आळसावर विजय. हेच खरे दिव्य ठरेल...

              या वर पालकांनी गंभीर पणे विचार करणे, कारण तुमची मुले तुमच्या प्रत्येक कृतीच निरीक्षण करता आहेत आणि ते सवयीनं मध्ये सुद्धा आत्मसात करता आहेत. भावनिक रित्या पुरेपूर जागरूक असणाऱ्या व्यक्तींना मोबाईल ,किंवा त्यातील खेळ ही निवड करावी असे सहजा-सहजी वाटत नाही अथवा कामाच्या / अभ्यासाच्या प्राथमिकता (priority) अगदी सहज ठरलेल्या असतात. शेवटी समस्त पालक वर्गाला,

"VERY BEST OF LUCK..."

 

 

मनोविकासतज्ञ- अजय  देशमुख.

संपर्क - 8380090498 

दिनांक - 03/ 12/ 2019 

07-Apr-2023